Tiêu đề Hịch tướng sỹ bắt đầu có từ đây vì trong Đại Việt sử kí chưa có tiêu đề. Sau này được các dịch giả như: Bùi Kỉ, Ngô Tất Tố... nhóm tác giả Bùi Văn Nguyên, Lê Thước, nhóm biên soạn Thơ văn Lí Trần chỉnh lí và dịch lại. Bản dịch văn bản này đưa vào giảng dạy ở bậc học phổ thông được trích từ Hợp tuyển thơ văn Lí-Trần của Nhà xuất bản Văn học -1976, tính đến nay đã trên 40 năm. Điều này nói lên tính tối ưu của bản dịch được đưa vào nhà trường phổ thông hiện nay.

      Vẫn biết: "Cái khó hiện thời là bản dịch hiện hành đã vào sâu trong tâm thức đại chúng, trong bảo tàng, di tích lịch sử, nhà lưu niệm... qua hàng thế kỷ, giờ muốn đổi thay dù chỉ một đôi chữ, cũng đâu phải chuyện dễ. Dầu sao thì đây là vấn đề khoa học văn bản nghiêm túc, đối với quốc thi, quốc chiếu, quốc hịch, đại cáo, vừa là kiệt tác văn chương vừa là văn kiện lịch sử trọng đại của quốc gia, nên thấy vấn đề về văn bản tất phải nêu ra trước công luận".[1]

     Với tinh thần ấy, tôi mạnh dạn nêu lên vài chổ cần được bàn bạc nghiêm túc, nếu đúng, cần được chỉnh lí trong đợt in sách giáo khoa sắp tới. Đó là trường hợp về bốn chữ: “Thiết kiến nguỵ sứ” trong câu: Thiết kiến ngụy sứ vãng lai, đạo đồ bàng ngọ.

                掉鴞烏之寸舌而陵辱朝廷

Về vấn đề này tôi xin được trao đổi mấy ý như sau:

1. Tình hình về cách dịch 4 chữ này hiện nay:

- Hầu hết các văn bản khi dịch 4 chữ này đều dịch là: Ngó thấy sứ giặc (Bùi Kỉ, nhóm biên soạn Thơ văn Lí Trần, một số tác giả khuyết danh).

- Giáo sư Bùi Xuân Nguyên và Giáo sư Lê Thước dịch là: Liếc thấy sứ giặc. (Tập bài giảng ĐHSP).

- Nhà văn Ngô Tất Tố có lần dịch là: Chính mắt ngó thấy sứ nguỵ.

- Diễn đàn Hàng hải Việt Nam (http://vinathuquan.net) và của Lê Quốc Quân đăng trên: blogspot.com có bản Khuyết danh ghi là: “Lén nhìn sứ nguỵ”.

2. Qua các cách dịch trên theo tôi phải dịch: “Thiết kiến nguỵ sứ “là “Lén nhìn sứ nguỵ”là đúng với nguyên tác hơn cả, đúng với tầm của một vị tướng lỗi lạc, văn võ song toàn như Trần Quốc Tuấn. Vì sao vậy? Tôi xin được lí giải như sau:

       Về 4 chữ “Thiết kiến nguỵ sứ “ta cần lưu ý:

* Hai chữ “Thiết kiến”:

- Trước hết là căn cứ vào hai bộ từ điển Hán Việt quen dùng hiện nay của các cụ: Đào Duy Anh[2], Thiều Chửu[3]. Chữ “Thiết” ở đây theo từ điển được hiểu là: ăn cắp, ăn trộm, kẻ cắp.

- Hai là với Hưng Đạo Đại vương bằng lối khích tướng, ông chủ ý muốn đánh vào lòng tự trọng của tướng sỹ dưới quyền. Đường đường là một tướng Đại Việt mà khi nhìn tên nguỵ sứ mà vẫn còn lấm lét, vụng trộm, thiếu đường hoàng thì khi đối diện với thiên binh vạn mã của kẻ thù thì làm như thế nào?.

       Giáo sư Bùi Văn Nguyên và Giáo sư Lê Thước dịch là “Liếc thấy sứ giặc”đã có sự xích lại gần nguyên tác hơn, thể hiện được 1 phần cái nhìn không dám nhìn thẳng của vị tướng nhà Trần qua từ “Liếc”. Ta không thể hiểu “Thiết kiến”là“Ngó thấy”được, mà phải dùng một trong các từ sau mới đúng: “Ngó trộm”, “Lén nhìn”, “Nhìn trộm”mới đúng.

* Hai chữ “Nguỵ sứ”: Chúng ta không thể hiểu hai chữ “Nguỵ sứ”là “sứ giặc”được. Bởi lẽ:

- Nếu chỉ là thuần tuý là sứ giặc thì nhất định Trần Quốc Tuấn không dùng “Nguỵ sứ”mà ông sẽ dùng một trong các từ sau thay thế: “Tặc sứ”, “Khấu sứ”hoặc “Lỗ sứ”.

      Vì sao vậy? Trước hết, theo quan điểm của nhân dân Trung Hoa thì trong lịch sử của dân tộc mình, họ không công nhận triều Nguyên là chính thống. Triều đình không được xem là chính thống thì thường gọi là “Nguỵ triều”. Sứ giả của “Nguỵ triều” thì tất nhiên phải gọi là “Nguỵ sứ”.

       Ở đây Trần Quốc Tuấn dùng từ “Nguỵ sứ” mà không dùng 3 từ “Tặc sứ”, “Khấu sứ” hoặc “Lỗ sứ” vì ông muốn thể hiện quan điểm của mình, của nhân dân Đại Việt là hoàn toàn thống nhất với quan niệm của nhân dân Trung Hoa. Giặc Nguyên là kẻ thù của nhân dân ta đồng thời cũng là kẻ thù của nhân dân Trung Hoa. Nó là kẻ thù chung của cả hai dân tộc. Vì thế khi Trần Quốc Tuấn dùng chữ “Nguỵ sứ” vừa khẳng định được tính chất chính nghĩa của cuộc kháng chiến của dân tộc ta, vừa cô lập nhà Nguyên, phân hoá hàng ngũ địch. (Trong đội quân Nguyên - Mông hầu hết là người Hán, nhiều người bất đắc dĩ mới làm tay sai cho Hốt Tất Liệt sang xâm lược nước ta, giá trị thức tỉnh ý thức dân tộc trong hàng ngũ binh lính giặc chính là ở chổ đó)

3. Trải qua trên 40 năm, các giáo viên, các em học sinh đều dạy và học 4 chữ “Thiết kiến nguỵ sứ”là: “Ngó thấy sứ giặc”, hiểu như thế là chưa sát với nguyên tác, chưa hiểu thông điệp sâu xa mà Hưng đạo vương gửi gắm. Chưa hiểu hết tài năng của ông, một tài năng quân sự, đã được Hội đồng Hoàng gia Anh bình chọn là 1 trong 10 vị tướng kiệt xuất cổ kim của thế giới.

      Tôi xin đề nghị các đồng chí giáo viên khi dạy đến phần này nên dừng lại vài phút phân tích cho học sinh hiểu sâu thêm giá trị của nguyên tác. Nếu tái bản lần sau tôi đề nghị sách giáo khoa dùng 1 trong các chữ sau đây: Lén nhìn sứ nguỵ, Liếc trộm nguỵ sứ, Trộm ngó sứ nguỵ. Cuối văn bản cần có chú thích nêu ngắn gọn, giải thích để học sinh hiểu khi đọc và soạn bài.

Tôi coi đây là một phần trong nội dung đổi mới sách giáo khoa mà ngành giáo dục đang quan tâm hiện nay. Là một cán bộ quản lí có tham gia giảng dạy, vấn đề trên tôi đã trăn trở từ lâu, nay xin mạo muội đưa lên để các bạn đồng nghiệp tham khảo. Đây là vấn đề khó, vốn Hán Nôm của mình lại có hạn, rất mong được các đồng nghiệp cảm thông chia sẻ.
 
Trần Quốc Thường